WSO-standpunt Werkonderbreking in openbare apotheken: impact op farmaceutische patiëntenzorg

1. Gevestigd apotheker
2. Juridisch kader  
3. Afwegingen gevestigd apotheker bij stakingen  
4. Farmaceutische zorgketen

De gevestigd apotheker van de apotheek is eindverantwoordelijk voor de verleende farmaceutische zorg van een specifieke apotheek. Zo heeft elke apotheek een eigen gevestigd apotheker. Deze verantwoordelijkheid komt uit de Geneesmiddelenwet. De gevestigd apotheker draagt ervoor zorg dat het apotheekteam zodanig is samengesteld dat farmaceutische zorg kan worden verleend op het niveau van de Professionele Standaard zoals opgesteld door de beroepsvereniging van openbaar apothekers, de WSO.^1,2,3 Dit betekent dat er voldoende mensen en middelen beschikbaar moeten zijn om de taken te kunnen vervullen.

De uitoefening van het beroep apotheker kent een complexe juridische context. Complex omdat een groot aantal wetten tegelijk van toepassing is. Deze wetten hebben telkens een verschillende achtergrond en van daaruit verschillende gevolgen. Iedere apotheker die zijn beroep uitoefent, heeft een eigen verantwoordelijkheid en een eigen aansprakelijkheid, die zowel privaatrechtelijk (Burgerlijk Wetboek) als publiekrechtelijk (Geneesmiddelenwet, Wkkgz, Wet BIG, Opiumwet) als strafrechtelijk (Wetboek van Strafrecht) kan zijn. Dit kan leiden tot een verschillend rechtsgevolg ten gevolge van die verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid. Vanuit deze wetgeving heeft de apotheker te maken met formele toezichthouders zoals de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa), de Autoriteit Consument en Markt (ACM), de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) en de IGJ. Voor de apotheek als onderneming bestaan ook verschillende wetten waar de eigenaar als werkgever aan is gehouden. Ook deze wetten hebben soms meer of minder direct gevolgen voor de beroepsuitoefening van de apotheker.

De apotheker heeft een eigen professionele verantwoordelijkheid en moet zich aan de wet en de richtlijnen houden van de beroepsgroep met betrekking tot de kwaliteit en de organisatie van de farmaceutische zorgverlening. Daarnaast heeft hij een specifieke en persoonlijke, niet overdraagbare (strafrechtelijke (Opiumwet), civielrechtelijke (Burgerlijk Wetboek) en tuchtrechtelijke (Wet BIG)) verantwoordelijkheid. De werkgever van de apotheker is ervoor verantwoordelijk dat de apotheker zijn werk verantwoord kan doen en in dat kader over de noodzakelijke middelen en ondersteuning kan beschikken. Dit betekent dus dat de gevestigd apotheker verantwoordelijk is voor het gehele apotheekteam. 

Bij een landelijke staking leggen apotheekmedewerkers (niet zijnde apothekers) in de openbare apotheken gelijktijdig het werk neer. Ook dan blijft het uitgangspunt dat de continuïteit van spoedzorg door de gevestigd apotheker gegarandeerd moet kunnen worden. Concreet betekent dit dat de apotheker ook tijdens een staking over voldoende personeel moet beschikken om tenminste de spoedzorg veilig te verrichten. Dit geldt voor het apotheekteam en voor de patiënt.

De duur van een werkonderbreking heeft invloed op de zorgtaken en het wegwerken van opgelopen achterstanden. Ook de beroepsrichtlijnen, zoals het vier ogen principe, wat betekent dat er minimaal 2 gediplomeerde apotheekmedewerkers aanwezig moeten zijn, en de verantwoordelijkheid van de farmaceutische zorg door de gevestigd apotheker blijven onverkort van kracht. Naarmate een actie langer duurt, neemt het risico voor de patiënt alleen maar toe als gevolg van verantwoorde farmaceutische zorg die niet of later uitgevoerd kan worden. Anders gezegd: hoe langer een werkonderbreking duurt, hoe meer zorgtaken spoed worden en hoe meer patiënten zonder medicijnen komen te zitten. 

Korte termijn (werkonderbreking van een enkele dag of dagen). De werkzaamheden worden geconcentreerd op:  

• Logistiek: levering van geneesmiddelen die direct worden gestart of waarvan gebruik niet onderbroken mag worden.  
• Zorg: bieden van farmaceutische spoedzorg²:  
• Ontslag /opname recepten ziekenhuizen; 
• Zorg aan terminale patiënten en palliatieve zorg; 
• Zorg aan ongedocumenteerden (dit in verband met de kwetsbaarheid van deze patiëntengroep); 
• Inhalatie-instructie bij een eerste uitgifte van longmedicatie; 
• Druppelinstructie bij een spoed eerste uitgifte oogdruppels; 
• Start-uitleg bij nieuwe GDV-rollen of dispenser: uitleg over het gebruik van medicijndispensers, waaronder hoe medicatie gesorteerd is in dag- of weekdoseringen en hoe deze correct uitgenomen worden; 
• Uitvoeren van een directe terugroepactie van een geneesmiddel (recall) op patiëntniveau⁵.

Lange termijn (werkonderbreking van meerdere dagen, mogelijk ook aansluitend op weekeinde en/of feestdag). De voor de korte termijn genomen maatregelen zijn niet langer voldoende om voor patiënten veilige en doeltreffende farmacotherapie te kunnen waarborgen. Bovenop de bestaande, voor de korte termijn getroffen maatregelen, moeten dan de volgende problemen worden opgelost:  

• Logistiek, van steeds meer patiënten raakt de chronische medicatie op. In alle gevallen moet voorkómen worden dat een patiënt zonder noodzakelijke medicatie komt te zitten of deze niet goed kan gebruiken. Voorbeelden van patiëntengroepen waarbij gezondheidsschade te verwachten is als hun medicatie niet gebruikt wordt zijn o.a. mensen met: antistolling medicatie, antipsychotica, anti-epileptica, middelen tegen afstoting na een transplantatie.   
• Zorgtaken en controletaken worden gemist (o.a. informatie uit zorgsystemen, contacten met voorschrijvers, verpleegkundigen, patiënten of mantelzorgers). Voorbeelden van extra risico’s zijn:  
• Niet tijdig kunnen verwerken van ontslag-/opname informatie van ziekenhuizen; 
• Niet tijdig kunnen verwerken van retourinformatie van elders verstrekte geneesmiddelen (dienstapotheek, poliklinische apotheek, etc.); 
• Niet kunnen volgen van het verloop van zorg aan palliatieve en terminale patiënten;  
• Niet tijdig kunnen uitvoeren van terugroepactie van een geneesmiddel (recall) op apotheekniveau⁵. 

De gevestigd apotheker heeft voor patiënten waarmee hij een behandelingsovereenkomst is aangegaan een 24/7 zorgplicht. Dat betekent dat de apotheker voor zijn patiënten een 24-uurs voorziening nodig heeft buiten de eigen reguliere openingstijden. In de regel is dat een dienstapotheek. Hier kan de patiënt buiten de openingstijden van de eigen apotheek terecht voor goede farmaceutische zorg. Dienstapotheken zijn openbare apotheken die farmaceutische zorg verlenen en geopend zijn buiten de reguliere openingstijden van openbare apotheken. Vaak wordt dit ook wel de zorg in de avond-, nacht- en weekenduren genoemd (ANW-dienst). Dienstapotheken zijn ingericht voor een regionaal/lokaal begrensd verzorgingsgebied. Meestal bevinden de dienstapotheken zich nabij een huisartsenpost (HAP) en de spoedeisende hulp (SEH) van een ziekenhuis. Doordat de openingstijden van de dienstapotheek aansluiten op de openingstijden van de andere lokale openbare apotheken is de continuïteit van zorg voor de patiënten van deze apotheken geborgd.  

De capaciteit van deze keten van farmaceutische zorg is gebaseerd op de normale situatie en is al beperkt. Dit proces ziet niet toe om een toegenomen vraag door stakingen op te vangen. Dat wil zeggen, het overbruggen van beperkte tijd voor beperkte patiënten aantallen. Daar komt bij dat dienstapotheken in veel gevallen tenminste ten dele bemenst worden met personeel afkomstig uit de aangesloten openbare apotheken.

Op basis van het bovenstaande concludeert de WSO dat een staking in een week met daarin meer dan 1 feestdag een onverantwoord risico oplevert voor de patiëntveiligheid. En ook voor een goed functionerend apotheekteam is dit risico te groot.

1. KNMP Richtlijn Prakijkvoering
2. KNMP Richtlijn Consultvoering
3. KNMP Richtlijn Patiëntendossier
4. Definitie farmaceutische spoedzorg
5. Zie ook informatie IGJ over terugroepacties geneesmiddelen